Để tận dụng tối đa những lợi ích từ tinh dầu, chất lượng đóng vai trò cực kỳ quan trọng. Vậy đâu là những yếu tố ảnh hưởng đến chất lượng của chúng? Cùng areme tìm hiểu những yếu tố chủ chốt ảnh hưởng đến chất lượng tinh dầu, từ quá trình sản xuất ban đầu cho đến cách bảo quản và sử dụng hàng ngày của bạn. Hiểu rõ các yếu tố này sẽ giúp bạn đưa ra lựa chọn sáng suốt, đảm bảo luôn sử dụng những loại tinh dầu tinh khiết và hiệu quả nhất.
Trong quá trình sản xuất
Nguyên liệu đầu vào
Do được chiết xuất từ nguồn thực vật tự nhiên nên chất lượng tinh dầu chịu ảnh hưởng và trực tiếp từ nguyên liệu đầu vào. Nguyên liệu tươi mới, chất lượng tốt, được trồng và chăm sóc trong điều kiện tối ưu, không bị nhiễm sâu bệnh, thuốc trừ sâu hay các phân bón hóa chất độc hại, sẽ cho ra tinh dầu tinh khiết, không tạp chất và an toàn khi sử dụng.
Nguồn nguyên liệu không được kiểm soát chặt chẽ có nguy cơ cao chứa dư lượng thuốc trừ sâu hoặc các tạp chất hóa học. Bên cạnh đó, chất lượng cây trồng và quy trình chăm sóc cũng ảnh hưởng trực tiếp đến hàm lượng và đặc tính của tinh dầu. Vì vậy, trong quá trình sản xuất, các nhà sản xuất tinh dầu uy tín thường đặc biệt chú trọng khâu lựa chọn nguyên liệu, ưu tiên những nguồn thực vật được canh tác và thu hoạch theo quy trình nghiêm ngặt để tạo ra những sản phẩm tinh dầu chất lượng cao và an toàn cho sức khoẻ.
Giống cây
Giống cây (hay yếu tố di truyền) có ảnh hưởng rất lớn và trực tiếp đến chất lượng tinh dầu. Đây là một trong những yếu tố cơ bản quyết định thành phần hóa học, hàm lượng và đặc tính sinh học và tác dụng trị liệu của tinh dầu. Ví dụ, cùng là bạc hà (Mentha × piperita), nhưng các giống khác nhau có thể có tỷ lệ menthol và menthone khác nhau – hai hợp chất chính tạo nên mùi hương và công dụng đặc trưng của tinh dầu. Giống bạc hà chứa nhiều menthol thường cho cảm giác mát lạnh rõ rệt, có tác dụng làm dịu và giảm đau tốt hơn; trong khi giống chứa nhiều menthone có mùi đắng hơn và được ứng dụng khác nhau trong y học và mỹ phẩm. Sự khác biệt này xuất phát từ yếu tố di truyền, cho thấy việc lựa chọn giống cây phù hợp là rất quan trọng để tạo ra tinh dầu đúng mục đích sử dụng.
Thổ nhưỡng, khí hậu
Sự khác biệt về thổ nhưỡng giữa các vùng trồng khác nhau có thể dẫn đến sự khác biệt về hiệu suất chưng cất và chất lượng tinh dầu của cùng một loại cây. Ví dụ, hoa oải hương (Lavandula angustifolia) trồng trên núi cao sẽ chứa nhiều linalyl acetate hơn, cho ra mùi hương tròn trịa, ngọt hơn và có tác dụng thư giãn tốt hơn so với hoa oải hương trồng gần mực nước biển. Ở Việt Nam, khí hậu khắc nghiệt của Quảng Trị tạo ra những hạt tiêu đen chắc với vỏ dày, chứa hàm lượng caryophyllene cao hơn, góp phần tạo nên hương thơm cay nồng, đậm đà, ấm áp đặc trưng trong tinh dầu so với tiêu ở các vùng trồng khác.
Đất là nguồn cung cấp dinh dưỡng, nước và khoáng chất thiết yếu cho sự phát triển của cây. Đất giàu dinh dưỡng và khoáng chất phù hợp sẽ giúp cây phát triển khỏe mạnh, tăng cường quá trình trao đổi chất và tổng hợp tinh dầu hiệu quả hơn. Ngược lại, đất nghèo dinh dưỡng có thể làm giảm sản lượng tinh dầu. Ngoài ra, các yếu tố khí hậu như nhiệt độ, ánh sáng, lượng mưa, độ ẩm và gió đều có tác động đáng kể đến quá trình sinh trưởng và phát triển của cây, từ đó ảnh hưởng đến chất lượng và mùi hương của tinh dầu.
Thời điểm thu hoạch
Khí hậu theo mùa và thời điểm thu hoạch trong ngày cũng có ảnh hưởng lớn đến hàm lượng và thành phần tinh dầu. Ví dụ, một số loại cây có hàm lượng tinh dầu cao nhất vào một thời điểm nhất định trong ngày hoặc trong một giai đoạn cụ thể của chu kỳ sinh trưởng. Thời điểm thu hoạch – dù cùng loại cây và điều kiện chăm sóc – có thể ảnh hưởng lớn đến hàm lượng và thành phần tinh dầu, từ đó dẫn đến sự khác biệt rõ rệt về chất lượng.
Nhiệt độ, thời gian chưng cất
Nhiệt độ là yếu tố quyết định quá trình bay hơi của tinh dầu. Nhiệt độ quá thấp khiến quá trình bay hơi chậm, làm giảm hiệu suất chưng cất, còn nhiệt độ quá cao sẽ gây phân hủy, oxy hóa, biến đổi cấu trúc hóa học, làm thay đổi mùi hương, màu sắc và thậm chí mất đi các hoạt tính sinh học mong muốn của tinh dầu.
Bộ phận chiết xuất
Để chiết xuất tinh dầu, cần chưng cất từ bộ phận có chứa nhiều tinh dầu nhất và tinh dầu có chất lượng cao nhất. Tuy nhiên mỗi bộ phận khác nhau sẽ mang hàm lượng tinh dầu và thành phần khác nhau, làm cho nốt hương tinh dầu cũng sẽ khác nhau. Ví dụ, từ cây bưởi, ta có thể chiết xuất tinh dầu từ vỏ và hoa. Tinh dầu vỏ bưởi chứa nhiều limonene nhưng tinh dầu hoa bưởi lại chứa linalool. Hay từ cây cam đắng, có thể chiết xuất tinh dầu từ cả lá (tinh dầu lá cam đắng - petitgrain essential oil) và vỏ trái (tinh dầu cam đắng - bitter orange essential oil), với mùi hương và công dụng khác nhau. Vì thế khi chọn mua tinh dầu, bạn nên đọc kỹ xem tinh dầu được chiết xuất từ bộ phận nào của thực vật để mua được sản phẩm phù hợp.
Trong quá trình sử dụng
Nhiệt độ
Việc để tinh dầu tiếp xúc với nhiệt độ cao trong quá trình sử dụng và bảo quản sẽ gây ra nhiều tác hại nghiêm trọng, ảnh hưởng đến chất lượng, hiệu quả và thậm chí là an toàn khi sử dụng.
Nhiệt độ cao có thể làm phá vỡ cấu trúc phân tử của các thành phần chính trong tinh dầu, dẫn đến mất đi các hoạt tính sinh học mong muốn như kháng khuẩn, chống viêm, thư giãn, v.v. Sự phân hủy hoặc biến đổi hóa học sẽ làm thay đổi mùi hương đặc trưng của tinh dầu, làm giảm trải nghiệm của người dùng. Tinh dầu (đặc biệt là các loại tinh dầu citrus) thường có điểm chớp cháy (flashpoint - nhiệt độ thấp nhất mà một chất lỏng hoặc chất rắn dễ bay hơi sẽ dễ bốc cháy khi bị tiếp xúc với ngọn lửa hoặc nguồn nhiệt) tương đối thấp, có thể gây ra nguy cơ cháy nổ nghiêm trọng nếu để gần nguồn nhiệt.
Để bảo toàn chất lượng và công dụng của tinh dầu, điều quan trọng là luôn bảo quản và sử dụng tinh dầu ở nhiệt độ mát mẻ, ổn định, tránh ánh nắng trực tiếp và các nguồn nhiệt cao. Nên đậy kín nắp sau khi sử dụng để hạn chế tiếp xúc với không khí.
Ánh sáng
Tinh dầu rất nhạy cảm với ánh sáng, đặc biệt là tia UV. Khi bị tiếp xúc với ánh sáng, các phân tử hóa học trong tinh dầu có thể bị phá vỡ, làm thay đổi thành phần và tỷ lệ của các hợp chất, từ đó tinh dầu không còn giữ được nguyên vẹn mùi hương và các đặc tính trị liệu như ban đầu, thậm chí gây ra các phản ứng không mong muốn. Nên bảo quản tinh dầu trong chai thủy tinh tối màu, tránh tiếp xúc trực tiếp với ánh sáng.
Không khí
Khi tinh dầu tiếp xúc với không khí, một số thành phần bên trong sẽ phản ứng với oxy. Ví dụ, các hợp chất alcohol trong tinh dầu có thể phản ứng với oxy và chuyển thành aldehyde làm thay đổi chất lượng và đặc tính của tinh dầu. Tốc độ oxy hóa phụ thuộc vào mức độ tiếp xúc với oxy và mức độ phản ứng của từng thành phần riêng biệt trong tinh dầu. Việc oxy hóa tinh dầu sẽ làm thay đổi thành phần hóa học của tinh dầu, từ đó ảnh hưởng đến hiệu quả trị liệu mà tinh dầu mang lại.